تاریخ تحلیلی مغرب

پیدایش مغرب بزرگ عربی پدیده ای جغرافیایی و تاریخی ، مربوط به پایان قرن نخست بود که سرانجام مرزهای امپراطوری را به بخشی از اروپا محدود ساخت . دهها مرکز جدید جمعیت شهری شکل گرفت و نخستین شهر اسلامی مغرب یعنی قیروان تاسیس شد . (دکتر محمد رضا شهیدی پاک،1387)

مغرب :

در باره واژه "مغرب "و محدوده جغرافیایی آن در جهان اسلام در متون اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد . در یک نگاه اجمالی ، دو دیدگاه در مورد مغرب وجود دارد :

1- مغرب سرزمین وسیعی است که در اصطلاح جغرافیدانان مسلمان از آن با واژه "غرب اسلامی " یاد شده و مغرب و اندلس را در بر می گیرد .

2- حد مغرب از حدود برقه تا طنجه است که با این تعریف سرزمین اندلس از آن خارج است .

جغرافی دانان و مورخین مسلمان بر سرزمین های ماوراء مرز غربی مصر تا ساحل اقیانوس که در غرب جهان اسلام قرار دارد با عنوان "مغرب" یاد کرده اند و تقسیم بندی ابن خلدون و حمیری به صواب نزدیکتر است .

در بیان حمیری ، اقلیم مغرب به حسب دوری و نزدیکی از مرکز خلافت ، به سه منطقه مغرب ادنی ، مغرب اوسط و مغرب اقصی تقسیم شده است .

مغرب ادنی :

مغرب ادنی یا افریقیه دروازه ورود اسلام به غرب اسلامی بوده است . ابن خلدون محدوده آن را طرابلس ، برقه و سرزمین بربرهای نفزاوه ، بنی یفرن ، نفوسه و انبوهی دیگر از بربرها دانسته اند و قیروان مرکز آن در گذشته و اکنون تونس پایتخت آن است .

مغرب اوسط :

به سرزمین واقع در حد فاصل بجایه تا وادی ملویه "مغرب اوسط" اطلاق می شود . و پایتخت آن تلمسان و جزایر بنی مزغنه است ولی حمیری پایتخت آن را بجایه ذکر نموده است .

مغرب اقصی :

در منابع تاریخی ، از رودخانه ملویه تا اسفی در ساحل اقیانوس اطلس با نام مغرب اقصی یاد شده است . شهرهای مراکش ، فاس ، سجلماسه و هواره از نقاط مهم مغرب اقصی بوده است .

معرفی اجمالی شهرهای مغرب

مهمترین شهرهای مغرب که از آغاز فتوحات اسلامی ، مسلمانان در آنها ساکن شده اند و یا بوسیله آنها تاسیس گردیدند عبارتند از :

برقه (انطابلس) : شهری قدیمی بین اسکندریه و افریقیه ، مرز بین مصر و افریقیه و نخستین توقفگاه در راه مصر به قیروان است . این شهر بیابانی ، در 6 مایلی ساحل دریا واقع شده است .

طرابلس غرب (مدینه ایاس) : از شهرهای افریقیه و شهری باستانی در ساحل دریای مدیترانه است .

فزان (جرمُه) : ولایتی وسیع بین فیوم و طرابلس غرب ، از نقاط سکونت بربرهای مسلمان (قبیله مزاته) بوده و مرکز آن زویله السودان است . 

صبره : شهر بزرگی نزدیک قیروان است که بدست فاطمیان بنا گردید . فاطمیان این شهر را منصوریه نامیدند .

تونس(تونیتوم) : تونس مرز بلاد افریقیه ، شهری در ساحل مدیترانه میان خلیجی در ده مایلی شهر باستانی قرطاجنه (کارتاژ) قرار دارد .

قیروان : قیروان معرب واژه فارسی کاروان . پایتخت ولایت قیروان در نزدیکی شهر قمونیه (قموده) بزرگترین شهرهای مغرب بلاد افریقیه و تا پایان خلافت موحدین مرکز این بلاد بوده است .

منبع : کتاب تاریخ تحلیلی مغرب تالیف دکتر محمدرضا شهیدی پاک